Yaşayan en büyük tarihçilerden biri olan Amerikalı Jeffrey Burton Russell’ın (doğ. 1934) ilgi alanı diaboloji (Şeytanbilim), diğer bir ifadeyle, Antikçağ’dan Yeniçağ’a dönemler itibarıyla kötülüğün farklı tezahürleridir.
Bu bağlamda hazırladığı dört kitaplık araştırma yayımlandığından beri (1977-1986) alanındaki en önemli kaynak olmayı sürdürmektedir.[1] Teolojik bağlamı dışında kötülük olgusunun tarihsel bir gerçeklik olarak ele alınarak incelenmesi kuşkusuz çok önemliydi. Kaldı ki Russell, bu dizinin ilk kitabının ‘Önsöz’üne “Bu kitap bir teoloji çalışması değil, bir tarih çalışmasıdır” diye başlar ve dizinin diğer kitaplarında da bu ilkeye sıkı sıkıya bağlı kalır. Russell başat ilgi alanı yanında cadılık, demonik cinlenme, heretik gruplar, cennet, cehennem ve monoteizme özgü dışlanma pratikleri üzerine de çalışmış ve eserler kaleme almıştır.
İlk kez 1972 yılında basılan Ortaçağ’da Cadılık (Witchcraft in the Middle Ages) başlıklı kitabı, Anglosakson dünyada bu alanda, görece erken tarihte, kaleme alınmış bir çalışma olarak dikkat çekiyor. Kitapta bir fenomen olarak ‘cadı’nın ortaya çıkışı, Ortaçağ boyunca Avrupa coğrafyasında cadı avı çılgınlığının yaşandığı dönemin koşulları göz ardı edilmeksizin ortaya konuyor. Yine paganizmden monoteizme uzanan süreçte cadılık inancının gelişimi ve heretiklik-cadılık ilişkisi özlü biçimde inceleniyor.
On ana bölümden oluşan eser cadılığın kavramsallaştırılmasına olanak verecek şekilde anlamının açıklanmasıyla başlıyor. İkinci bölümde, Tarih’te cadılık bağlamında, demonik büyü ve cadılık üzerine yapılmış önemli kaynaklara yer verilirken; paganizmden Hıristiyanlık inancına sızan batıl itikatlar (300-700) ve Kutsal Kitaplara kısa referanslar üçüncü bölümde; 700-1140 yıllarını kapsayan dönemde yaygınlık kazanan ‘cadılık fikri’ ve heretizmin dördüncü bölümde ele alınıyor. Russell’ın demonoloji, katarizm (Katharosçuluk) ve cadılık üzerine ayırdığı beşinci bölüm 1140-1230 yıllarını kapsıyor; altıncı bölümde yaklaşık yetmiş yıllık (1230-1300) sürede karşıtlıklar, skolastisizm ve Engizisyon; yedinci bölümde ortaçağ toplumunda 1300-1427 yılları arasında cadılık olgusu ve isyanlar ele alınıyor. Cadı avı çılgınlığının başlangıcı (1360-1427) sekizinci bölümde; cadı fenomeninin klasik formülasyonu (1427-1486) dokuzuncu bölümde; nihayet son bölümde ise cadılık ve Ortaçağ düşüncesi arasındaki ilişki inceleniyor. Son bölümü takip eden ve indeks, bibliyografya ve notlardan önce yer alan Ek’te, Canon Episcopi’nin kısa ve uzun olmak üzere iki Latince varyasyonu (The Canon Episcopi and Its Variations) yer alıyor.
Russell’ın, ‘cadılık’ kavramı ve öznesi ‘cadıların yaklaşık bin iki yüz yıla (300-1486) evirilen sürecini mercek altına aldığını, araştırmasını kitabın başlığına uygun düşecek biçimde Ortaçağ ile sınırlı tuttuğunu görüyoruz. Diğer yandan, son çeyrek yüzyılda cadılık ve cadı avını konu alan çalışmaların, genellikle av histerisinin zirve yaptığı 1560-1630 dönemi de içerek biçimde, erken Yeniçağı kapsadığı biliniyor. Ancak Russell’ın, tarihsel süreç bağlamındaki bilinçli seçiminin, ona, araştırmasında cadılığın ve cadılık inancının heretizm ile olan organik bağı üzerinde yoğunlaşma imkânı verdiği için ayrıca önemli olduğunu düşünüyorum; kitabında cadılık inancı bağlamında heretizme ve heretik gruplara özgü karakteristiklere sık sık dönmesi bu tespiti doğruluyor.
[perfectpullquote align=”full” bordertop=”false” cite=”” link=”” color=”#FF0008″ class=”” size=””]Alanındaki en yetkin tarihçilerden biri olan Jeffrey Burton Russell’ın görece kısa ama özlü bu çalışması ve yukarıda andığımız ‘diaboloji dörtlemesi’ meraklıları için ayrıntılı bir okuma yapmayı gerekli kılıyor.[/perfectpullquote]Jeffrey Burton Russell; Witchcraft in the Middle Ages, Cornell Univresity Press, 1984.
[1] J.B. Russell, (1999). Şeytan – Antikiteden İlkel Hıristiyanlığa Kötülük Tasarımları. N. Plümer (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 330 sayfa. 1. Kötülük Sorunu (11-34), 2. Şeytan’ın Peşinde (35-58), 3. Doğu’da ve Batı’da Şeytan (59-137), 4. Klasik Dünya’da Kötülük (138-199), 5. İbranilerde Kötülüğün Kişileştirilmesi (200-259), 6. Yeni Ahit’te Şeytan (260-295), 7. Şeytan’ın Yüzü (296-310).
J.B. Russell, (2000). İblis – Erken Dönem Hıristiyan Geleneği. A. Fethi (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 304 sayfa. 1. Şeytan (11-28), 2. Apostolik Babalar (29-53), 3. Apologetik Babalar ve Gnostikler (54-87), 4. İnsan Günahı ve Kurtulma: Irenaeus ve Tertullianus (88-120), 5. Merhamet ve Lanet: İskenderiyeliler (121-171), 6. Düalizm ve Çöl (172-214), 7. İblis ve Aziz Augustinus (215-254), 8. Sonuç: Bugünkü İblis (255-267).
J.B.Russell, (2001a). Lucifer – Ortaçağ’da Şeytan. A. Fethi (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 477 sayfa. 1. Lucifer’in Yaşamı (13-23), 2. Bizans’ta Şeytan (24-55), 3. Müslüman Şeytan (56-70), 4. Folklor (71-111), 5. Erken Ortaçağ Diabolojisi (112-163), 6. Erken Ortaçağ Sanat ve Edebiyatında Lucifer (164-204), 7. Şeytan ve Bilginler (205-274), 8. İleri Ortaçağ Sanat ve Edebiyatında Lucifer (275-326), 9. Sahnede Lucifer (327-366), 10. Nominalistler, Mistikler ve Cadılar (367-405), 11. Şeytan’ın Varlığı (406-418).
J.B. Russell, (2001b). Mephistopheles – Modern Dünyada Şeytan. N. Plümer (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 507 sayfa. 1. Kötülük (11-22), 2. Reform Hareketi ve Şeytan (23-105), 3. İki Dünya Arasında Şeytan (106-185), 4. İblis’in Vadesi Doluyor (186-249), 5. Romantik Şeytan (250-321), 6. Şeytan’ın Gölgesi (322-378), 7. Savaşan Bir Dünya’da Şeytan (379-450), 8. Tanrı ve Şeytan (451-459).
